Huiszwam en Kelderzwam: Herkenning, Gevaren en Bestrijding in Nederland

Wat zijn huiszwam en kelderzwam?

Huiszwam (Serpula lacrymans) en kelderzwam (Coniophora puteana) behoren tot de meest schadelijke houtschimmels in Nederlandse woningen en kunnen serieuze constructieschade veroorzaken. De huiszwam wordt vaak de ‘echte huiszwam’ genoemd en staat ook bekend als droogrot, omdat hij al bij relatief weinig vocht kan doorgroeien. De kelderzwam daarentegen wordt natrot genoemd, aangezien hij alleen gedijt in zeer vochtige omgevingen zoals kelders en kruipruimtes. Beide zwammen tasten de cellulose in hout aan, waardoor zogenoemde bruinrot ontstaat: het hout droogt uit, wordt donkerder van kleur, scheurt in blokjes en valt uiteindelijk uiteen tot stof..

‍

Huiszwam (Serpula lacrymans) op een houten vloer. De huiszwam vormt rozetvormige, bruinrode vruchtlichamen met witte rand.

‍

Kelderzwammen (Coniophora puteana) zijn doorgaans dunner en geelbruin tot zwart van kleur.

‍

‍

Ondanks dat beide schimmels hout aantasten, zijn er enkele verschillen in het uiterlijk en gedrag. Huiszwam vormt vaak dikkere, roodbruine vruchtlichamen (circa 1 cm dik) met een witte of gelige rand, en ontwikkelt lange dikwijls roodbruine schimmeldraden. Kelderzwam heeft dunnere, geelbruine vruchtlichamen (meestal slechts enkele millimeters dik) met een lichtere rand, en aanvankelijk doorzichtige schimmeldraden die later bruin tot zwart verkleuren. Verder groeit huiszwam agressiever: hij verspreidt zich sneller en dringt dieper in hout door dan kelderzwam. Kelderzwammen komen logischerwijs vooral voor in vochtige kelders of onder vloeren, terwijl huiszwammen ook boven in de woning kunnen voorkomen (bijv. op zolders), omdat ze met minder vocht toe kunnen of het vocht transporteren naar waar nodig.

Ontstaan en risico’s van zwaminfecties

Houtzwammen zoals de huiszwam en kelderzwam ontwikkelen zich alleen wanneer er sprake is van een structureel vochtprobleem. Zonder vocht kan een zwam niet ontstaan of groeien. Sporen van deze schimmels zijn overal aanwezig, denk hierbij bijvoorbeeld aan de lucht die u inademt. Deze sporen beginnen te kiemen zodra ze in aanraking komen met vochtig materiaal. Hout en andere materialen die langdurig vochtig blijven, vaak bij een vochtpercentage van boven de twintig procent, in slecht geventileerde, donkere plekken zijn een ideale voedingsbodem voor zwamgroei. In Nederland ontstaat ±75% van de vochtproblemen rond kruipruimtes; daar zorgen optrekkend vocht, lekkages of bouwafval voor langdurige vochtige omstandigheden die zwamgroei in de hand werken. Ook ruimtes zoals slecht geventileerde badkamers, keukens, zolders en houten daken zijn risicoplekken zodra er langdurig vocht blijft hangen.

Constructieve schade: Beide zwammen tasten voornamelijk hout aan en onttrekken er cellulose aan, waardoor het materiaal zijn sterkte verliest. Aangetaste balken, vloerdelen en kozijnen worden week, verkleuren bruin/zwart en kunnen uiteindelijk compleet desintegreren. In vergevorderde stadia is de draagkracht van houten constructies zó verminderd dat inzakkingsgevaar ontstaat. Huiszwam is berucht doordat hij zelfs door metselwerk, steen en cement (geen beton) kan groeien op zoek naar nieuw hout en intussen ook vocht transporteert via zijn dikke hyfenstrengen. Zo kan een huiszwam zich vanuit een vochtig plekje achter plasterwerk of onder de vloer verder verspreiden naar ogenschijnlijk droge houtdelen in de buurt. Een kelderzwam is iets minder destructief (dringt doorgaans niet door metselwerk) maar kan evengoed grote houtconstructies onherstelbaar laten wegrotten. In houten huizen of houtskeletbouw kan een onopgemerkte aantasting daarom rampzalige gevolgen hebben voor de stabiliteit.

‍

Gezondheidsrisico’s: Naast materiële schade brengen zwammen ook gezondheidsproblemen met zich mee. Deze zwammen produceren microscopisch kleine sporen die bij mensen allergische reacties en ademhalingsklachten kunnen veroorzaken of verergeren. Kwetsbare groepen zoals kinderen, ouderen en mensen met astma hebben extra kans op klachten zoals hoesten, benauwdheid, huidirritaties of andere allergische reacties door de stoffen die deze schimmels uitscheiden. Dit maakt het extra belangrijk om een zwamprobleem snel aan te pakken zodra het ontdekt word.

Bestrijding van huiszwam en kelderzwam

Een grondige aanpak is noodzakelijk om huis- of kelderzwam veilig te verwijderen. Omdat zwammen diep in materialen kunnen doordringen en hardnekkig terugkomen, wordt aangeraden direct een professionele zwambestrijder in te schakelen. Zelf experimenteren met halve maatregelen is riskant; onvoldoende verwijdering kan de schimmel verder door het huis verspreiden via achtergebleven sporen. Bovendien zijn veel zwam dodende(fungiciden) middelen gevaarlijk voor de gezondheid en alleen voor gecertificeerde professionals toegestaan. Een erkende zwambestrijder met de juiste certificering beschikt over de juiste kennis, beschermingsmiddelen en vergunningen om het probleem effectief en veilig aan te pakken.

Standaard stappenplan zwamsanering: In grote lijnen verloopt een professionele bestrijding als volgt:

1. Oorzaak opsporen & vochtprobleem verhelpen:
   De specialist zal eerst de bron van vocht aanpakken. Zonder het onderliggende vochtprobleem op te lossen heeft bestrijding weinig zin, omdat de zwam anders gemakkelijk terugkeert. Mogelijke maatregelen zijn bijvoorbeeld het repareren van lekkages, beter ventileren, optrekkend vocht tegengaan (bv. muren injecteren) of gevelimpregnatie bij doorslaand vocht. Tevens worden de ruimte en materialen gecontroleerd op restvocht; hout moet (indien mogelijk) drooggestookt of gedroogd worden voordat verdere behandeling effectief is. Tip: vaak wordt extra ventilatie of tijdelijke verwarming ingezet om het uitdrogen te versnellen (voorzichtig om condensatie te vermijden). Bij het drogen sterven actieve zwamdraden namelijk af, wat de verdere groei stopt. Alleen het drogen van de ruimte stopt de zwam niet!
   ‍
2. Verwijderen van aangetaste materialen:
   Alle zichtbare zwamdelen (vruchtlichamen, mycelium) worden grondig verwijderd. Bij aangetast hout wordt altijd ruimer weggehaald dan wat zichtbaar is, vaak tientallen centimeters tot een meter extra rondom, zodat ook de niet-zichtbare schimmeldraden verwijderd zijn. Kleine aantastingen kunnen soms plaatselijk worden hersteld, maar zwaar aangetast hout (bijvoorbeeld rotte vloerbalken) moet meestal volledig eruit gehaald worden. Ook besmet bouwpuin of organisch materiaal (bijv. houten afval in de kruipruimte) dient verwijderd te worden. In geval van kelderzwam op metselwerk wordt vaak het aangetaste pleisterwerk van muren afgeklopt en verwijderd. Alle besmette materialen worden in afgesloten zakken afgevoerd en buiten het huis vernietigd (idealiter verbrand) om verspreiding van sporen te voorkomen.
   ‍
3. Desinfectie en schimmelbehandeling:
   Nadat het gros van de besmette delen is weggehaald, moet de omgeving schimmelvrij gemaakt worden. Professionele bestrijders nemen hierbij uitgebreide maatregelen: mechanisch reinigen (schrapen, stofzuigen met fijnstoffilter) en uitbranden van oppervlaktes. Specialisten behandelen oppervlakken vaak thermisch, bijvoorbeeld door ze kort te verhitten of af te branden, zodat achterblijvende schimmelresten en sporen onschadelijk worden gemaakt. (Let wel op dat bij open vuur in huis de nodige voorzichtigheid wordt betracht, zeker rond gasleidingen of elektricitei.) Ook losse voorwerpen in de buurt worden ontsmet, bijvoorbeeld met alcohol of een middel op basis van quaternaire ammoniumverbindingen. Chemische bestrijding volgt daarna: alle blootgelegde houten en stenen oppervlakken worden rijkelijk behandeld met een fungicide (zwamdodend middel). Doorgaans brengt de vakman dit middel al borstelend of sproeiend aan op het gezond lijkende hout en metselwerk rond de haard van de zwam. Het gebruikte middel dringt in het materiaal en doodt achtergebleven schimmelcellen, zodat nieuwe uitgroei wordt voorkomen. In ernstige gevallen volstaat oppervlakkige behandeling niet; dan zal men een dieptebehandeling uitvoeren door het hout en de muren te injecteren met fungicide. Hierbij worden op strategische punten gaten geboord waarin het bestrijdingsmiddel onder druk wordt gespoten, zodat ook diep in het bouwmateriaal aanwezige zwamresten worden vernietigd. Dergelijke injecties in aangrenzend metselwerk zijn vooral bij huiszwam belangrijk, omdat de huiszwam ver in stenen spleten kan zijn doorgedrongen. De toegepaste fungiciden werken doorgaans zowel curatief (dodend) als preventief, waardoor ook de komende jaren het behandelde gebied beschermd blijft tegen nieuwe infecties.
   ‍
4. Herstel en vervanging:
   ‍Pas wanneer de ruimte volledig is ontsmet en uitgedroogd, begint de wederopbouw. Alle verwijderd houtwerk (vloerdelen, balken, platen) wordt vervangen door nieuw, gezond hout. Nieuwe houten balken of platen worden bij voorkeur preventief geïmpregneerd met een houtverduurzamingsmiddel (fungicide) voordat ze geplaatst worden. Dit vermindert de kans op herbesmetting. In plaats van houten vloerdelen kan men ook overwegen een betonvloer of schuimbeton te storten als blijvende oplossing, met name als de vochtige situatie moeilijk volledig op te lossen is. Iedere zwamsaneerder hanteert zijn eigen herstelmethodes; zo zijn er bedrijven die naast volledige vervanging ook plaatselijke reparaties kunnen uitvoeren, bijvoorbeeld door aangetaste balken voor een deel uit te zagen en te behandelen, en vervolgens te versterken met epoxysystemen of staalconstructies. Welke herstelmethode geschikt is, hangt af van de ernst van de schade en de constructie van de woning.

Alternatieve behandelingen: Omdat traditionele zwambestrijding vaak gepaard gaat met sloopwerk, wordt gezocht naar methoden om aantastingen minder destructief te behandelen. Eén optie is in-situ behandeling met chemische middelen, bijvoorbeeld als de zwam in een vroeg stadium is. In plaats van een hele vloer te vervangen, kan men proberen het aangetaste hout ter plekke te behouden door het grondig te drogen en meermaals te injecteren/besproeien met een sterk fungicide, zodat de schimmel wordt gedood. Dit vergt wel zorgvuldige monitoring, want alle actieve zwamdelen moeten bereikt worden. Een andere techniek is warmtebehandeling: zwammen kunnen niet goed tegen hoge temperaturen. In Duitsland en Denemarken zijn proeven gedaan om panden te verhitten en zo de huiszwam af te doden. Het Nederlandse TNO onderzocht in de jaren ‘90 eveneens niet-destructieve bestrijding via verwarming, in combinatie met minimale inzet van chemicaliën. Men warmde besmette huizen tot ca. 40°C op, maar concludeerde dat dit onvoldoende was om diep in het hout alle zwam te doden. Mogelijk zijn hogere temperaturen of langduriger verhitting nodig; recent onderzoek wees wel uit dat huiszwam enige tijd extreem hoge temperaturen kan overleven als hij vooraf langzaam opgewarmd wordt. Warmtebehandeling wordt daarom nog niet als wondermiddel gezien, maar kan in combinatie met reguliere methodes een aanvullend effect hebben. Verder bestaan er experimentele methoden, zoals het inzetten van bepaalde aminozuren die de schimmelgroei blokkeren (getest in Engeland), of zelfs gammabestraling om geïnfecteerd hout en archiefstukken kiemvrij te maken. Die laatste technieken zijn echter in woningen niet praktisch toepasbaar, gamma-straling wordt hoogstens gebruikt voor kleinere voorwerpen en museale objecte. In de praktijk komt bestrijding van ernstige zwaminfecties dus meestal neer op een combinatie van bouwkundig ingrijpen en chemische behandeling.

Professionele diensten en producten in Nederland

In Nederland is Bureau voor dierplagen actief op het gebied van zwambestrijding. Wij bieden een complete service aan: van inspectie en vochtdiagnose tot het saneren van de zwamplaag en het herstellen van de constructie. Wij hebben gecertificeerde (adviseurs houtbescherming KAD (kennis- en Adviescentrum Dierplagen) gecertiviceerd) experts in dienst en werken met door de overheid toegelaten bestrijdingsmiddelen. In de meeste gevallen bieden we ook een garantie op onze behandelingen, bijvoorbeeld 5 tot 10 jaar vrij van terugkerende zwam, in sommige gevallen zelfs 15 jaar garantie op bepaalde in combinatie met vloersaneringen of complete vloer renovaties.

Bureau voor Dierplagen zet graag in op duurzame en minder ingrijpende methodes. Met onze unieke methode, bestrijden zonder slopen, waarbij de zwam onder de vloer vanuit de kruipruimte wordt bestreden zonder dat de hele vloer eruit moet. Hierbij worden bijvoorbeeld houten balken van onderaf behandeld en versterkt, zodat dure sloop en wederopbouw beperkt blijven. Dergelijke technieken kunnen tijd en kosten besparen (én bewoners kunnen vaak tijdens de behandeling in huis blijven), maar zijn alleen mogelijk bij vroegtijdig ontdekte of beperkte aantastingen.

Kosten: De prijzen voor professionele zwamsanering lopen uiteen afhankelijk en zijn echt afhankelijk van de ernst van de aantasting. Over het algemeen kost een behandeling in een vroeg stadium enkele duizenden euro’s (bijv. €1.500–€7.500), terwijl bij laat ingrijpen, met uitgebreid sloopwerk en herstel, de rekening kan oplopen van €10.000 tot wel €40.000. Deze bedragen omvatten doorgaans de arbeidsuren, inzet van apparatuur, chemische middelen én het herstel van bouwdelen. In sommige gevallen vergoedt de opstalverzekering (een deel van) de schade, vooral als je kunt aantonen dat de zwam niet door eigen nalatigheid is ontstaan (bijvoorbeeld door een verborgen lekkage van buitenaf). Informeer bij je verzekeraar naar de voorwaarden, want preventief onderhoud (zoals vochtproblemen tijdig oplossen) is vaak vereist om aanspraak te maken op vergoeding.

Doe-het-zelf? Zelf zwammen bestrijden wordt afgeraden, maar voor kleine, oppervlakkige schimmelplekken kun je in een zeer vroeg stadium beperkte maatregelen nemen. In een heel vroeg stadium kan een eenvoudig huismiddel zoals azijn de oppervlakkige draden tijdelijk verzwakken, maar zodra er vruchtlichamen aanwezig zijn heeft dit geen effect meer. Ook zijn er bij de bouwmarkt houtverduurzamingsmiddelen of schimmelbestrijdingssprays te koop. Besef echter dat zulke middeltjes alléén werken als het hout droog is en de oorzaak van het vochtprobleem al is weggenomen, en zelfs dan enkel bij beginnende aantasting. Je voorkomt er nooit een volledige zwamplaag mee, omdat de zwam diep in het hout kan zitten en huis-tuin-keukenmiddelen de verborgen hyfen niet bereiken. Bovendien is het risico groot dat je ongemerkt sporen door het huis verspreidt tijdens eigen ingrepen. Daarom geldt: twijfel je aan de omvang van het probleem, schakel Bureau voor Dierplagen in.
‍

Preventie: zwamproblemen voorkomen

Voorkomen is bij houtzwammen absoluut beter dan genezen. De kern van preventie ligt in het vochtvrij en gezond houden van de bouwconstructie. Enkele tips om huiszwam of kelderzwam te voorkomen:

• Los vochtproblemen direct op:
  Laat lekkages, optrekkend vocht en andere vochtproblemen niet voortbestaan. Hoe langer muren, vloeren of hout vochtig blijven, des te groter de kans dat zwamsporen zich kunnen ontwikkelen.
• Zorg voor goede ventilatie:
  Ververs de lucht in vochtige ruimtes (badkamer, kelder, kruipruimte) voldoende om condens en hoge luchtvochtigheid te voorkomen. Eventueel kunnen ventilatieroosters, mechanische ventilatie of een ontvochtiger helpen om de relatieve luchtvochtigheid onder ~70% te houden.
• Houd constructies droog en schoon:
  Laat geen organisch materiaal achter in kruipruimtes of op zolders. Houtafval, zaagsel, oude houten bekisting of zelfs karton in een vochtige kruipruimte vormen een ideaal voedingsbed voor zwammen. Ook een constant vochtige kruipruimte (bijv. door grondwater) is gevaarlijk – overweeg kruipruimte-isolatie of drainage als oplossing.
• Behandel hout preventief:
  Alle dragende houtconstructies in contact met gemetselde muren of grond kunnen vooraf laten behandeld worden met een hout beschermingsproduct (bijvoorbeeld een boorhoudend middel of ander fungicide). Nieuw timmerhout is vaak al geïmpregneerd tegen schimmel en insecten; bij oude houten vloeren of balken kun je eventueel een extra beschermlaag aanbrengen. Zorg er daarnaast voor dat hout niet direct in contact staat met vochtig metselwerk, gebruik vochtschermen of folie tussen hout en muur/fundament.
• Regelmatige inspectie:
  Wees alert op signalen van vocht en zwam, zeker in kelders en kruipruimtes die je niet dagelijks bekijkt. Let op muffe, schimmelachtige geuren, loslatend behang/stucwerk, onverklaarbare donkere vlekken of poederig hout. Als je twijfelt, laat een specialist een inspectie doen. Vroegtijdige ontdekking beperkt de schade enorm.

Tot slot: mocht je tóch te maken krijgen met huiszwam of kelderzwam, wacht niet af. Zwammen verspreiden zich razendsnel onder gunstige omstandigheden, soms groeien ze centimeters per dag. Elke week uitstel kan extra honderden tot duizenden euro’s aan herstelkosten betekenen, of erger nog onherstelbare constructieschade. Schakel direct professionele hulp in en laat de besmetting vakkundig verwijderen. Met adequate bestrijding én het wegnemen van de oorzaak kun je je huis weer zwamvrij en veilig maken voor de toekomst.

‍